W cieniu chmielu: zdrowotne cuda ksantohumolu

Ksantohumol to związek chemiczny, który w ostatnich latach zyskał ogromne zainteresowanie ze strony naukowców i entuzjastów zdrowego stylu życia. Należy do grupy flawonoidów – związków w większości pełniących funkcję barwników u roślin.

Występuje naturalnie w żeńskich szyszkach chmielu zwyczajnego (Humulus Lupulus L.), a w następstwie tego również w piwie, choć w rzeczywistości jego potencjał zdrowotny rozciąga się znacznie dalej poza świat piwowarstwa. Ksantohumol jest związkiem o niezwykle szerokim i korzystnym spektrum działania na zdrowie człowieka, co sprawia, że stanowi fascynujący obiekt badań w dziedzinie nauk medycznych i żywieniowych.

W niniejszym artykule przyjrzymy się bliżej ksantohumolowi. Zwracając jednak uwagę na bardzo obszerną ilość badań i aspektów jego działania, rozsądniej będzie poświęcić kilka osobnych wpisów na jego temat, gdzie bardziej szczegółowo poruszane będą zagadnienia z zakresu właściwości przeciwutleniających, przeciwnowotworowych, przeciwbakteryjnych, przeciwgrzybicznych, przeciwmalarycznych czy przeciwzapalnych. W tym artykule pochylimy się nad budową cząsteczkową i biodostępnością ksantohumolu, jedynie pokrótce nawiązując do konkretnych dolegliwości w których ksantohumol wykazuje lecznicze działanie, analizując tym samym jego potencjalne korzyści dla organizmu.

Dla ułatwienia pozostawiamy poniżej “mapę” artykułu, która może być szczególnie pomocna osobom poszukującym informacji na konkretny temat. Dla osób których ciekawość nie zostanie wystarczająco zaspokojona oraz tych, którzy nie lubią brać niczego na wiarę, pozostawiamy oczywiście “szwedzki stół” literatury, która została użyta do napisania artykułu. A więc do roboty!

Spis treści:

1. Ksantohumol – budowa i biodostępność
   • Pierścień benzenowy, grupy hydroksylowe i antyoksydacja
   • Grupa prenylowa
   • Grupa metyksofenolowa
2. Biodostępność ksantohumolu i wpływ haloizytu na jej zwiększenie.
   • Haloizyt – co to i dlaczego warto go stosować?
   • Proces przygotowania haloizytu i substancji czynnej
3. Ksantohumol – badania i dowody na lecznicze właściwości
   • Działanie antyoksydacyjne
   • Działanie przeciwnowotworowe
   • Układ sercowo-naczyniowy
   • Choroby neurodegradacyjne
   • Przeciwzapalne i przeciwbakteryjne działanie ksantohumolu
4. Literatura

Ksantohumol – budowa i biodostępność

Wspomnianym było, że ksantohumol należy do grupy flawonodiów. Z uwagi jednak na dużą różnorodność tej grupy, w skład której wchodzą: flawony, izoflawony, flawanony oraz chalkony, jak i szerokie spektrum działania ksantohumolu, warto sprecyzować, że należy on właśnie do ostatniej z wymienionych grup – chalkonów, bo właśnie w tym leżu sedno jego bioaktywności. Chalkony posiadają bardzo różnorodną strukturę, co umożliwia tak imponująco uniwersalny obszar działania biologicznego. Umieśćmy więc obraz poglądowy budowy tej cząsteczki i omówmy znaczenie najważniejszych jej elementów z punktu widzenia bioakatywności.

Obraz 1. Budowa dwuwymiarowa ksantohumolu, z uwzględnieniem grup hydroksylowych OH, grupy ketonowej, metoksyfenolowej oraz atomów wodoru (Źródło).

Pierścień benzenowy, grupy hydroksylowe i antyoksydacja

Struktura pierścienia benzenu: Ksantohumol ma pierścień benzenu w swojej strukturze, co jest charakterystyczne dla związków aromatycznych. Ten pierścień zawiera sześć atomów węgla, z których niektóre są związane z innymi atomami lub grupami funkcyjnymi, benzen sam w sobie nie wnosi bezpośrednio żadnych korzyści zdrowotnych, choć w tym przypadku staje się miejscem przyłączenia grupy hydroksylowych O-H.

Grupy te nadają mu właściwości antyoksydacyjne i przyczyniają się do jego zdolności do neutralizacji wolnych rodników, które mogą uszkadzać komórki organizmu. Warto pokrótce wyjaśnić czym jest wolny rodnik. Jest to pojedynczy atom lub cząsteczka, które posiadają nieparzystą liczbę elektronów, co odpowiada za ich wysoką reaktywność. Dla lepszego zrozumienia posłużę się metaforą, wolny rodnik w tej sytuacji “wyrywa” upragniony, brakujący elektron innym związkom, na skutek czego może dochodzić do uszkodzenia białek i/lub DNA, a w efekcie zaburzyć wiele bardzo precyzyjnych i skomplikowanych procesów w komórce, powodując różne dysfunkcje mogące być podwaliną do powstawania chorób, na przykład tych nowotworowych.

Zapobiegawcze działanie ksantohumolu polega na przekazaniu do wolnego rodnika elektronu z grupy hydroksylowej, obniżając znacząco jego reaktywność, a tym samym ograniczając szkody jakie mógłby wywołać w komórce. Może także w sposób pośredni wpływać na indukcję enzymów antyoksydacyjnych w naszym organizmie (18). Badania wykazały, że jest to związek o niespotykanym potencjale antyoksydacyjnym, wielokrotnie przewyższając zdolność neutralizowania wolnych rodników niż troloks – substancja również będąca dobrym przeciwutleniaczem, która używana jest jako miara zdolności pochłaniania reaktywnych form tlenu przez przeciwutleniacze w badaniu ORAC (skrót od ang. Oxygen Radical Absorbance Capacity). (1)(2)(3)

Grupa prenylowa 

Kolejnym odgrywającym ważną rolę w aktywności biologicznej ksantohumolu elementem jest grupa prenylowa. Badania dowiodły, że flawonoidy ją posiadające mają bardzo szeroki zakres korzystnego działania, do których można zaliczyć:

• Silną aktywność przeciwbakteryjną: Badania ujawniły znaczenie aktywności przeciwbakteryjnej grupy prenylowej przyczepionej do cząsteczki flawonoidu. Biorąc pod uwagę ich silną aktywność przeciwbakteryjną, prenylowane flawonoidy mogą być używane w leczeniu infekcji mikrobiologicznych. (4)
• Inhibitory i wzmacniacze enzymów: Prenylowane flawonoidy wykazują zdolność do hamowania lub wzmacniania działania wielu enzymów. Niektóre prenylowane flawonoidy mogą wpływać na zwiększenie aktywności enzymów metabolizujących alkohol, takich jak alkoholdehydrogenaza (ADH) i aldehydodehydrogenaza (ALDH), co sugeruje ich potencjał do łagodzenia skutków kaca po spożyciu alkoholu. (5)
• Cytotoksyczność wobec komórek rakowych: Prenylowane flawonoidy stanowią grupę związków roślinnych o potencjalnej cytotoksyczności wobec komórek nowotworowych i rakowych. Względem celów terapeutycznych związanych z leczeniem nowotworów, prenylowane flawonoidy zazwyczaj wykazywały większe energie wiązania niż te bez grupy prenylowej. Inne badania wykazały, że grupy prenylowo-podobne, takie jak izoprenylowe, geranylowe i farnesylowe, wpływały na aktywność cytotoksyczną rodzicielskich związków, indukując apoptozę komórek nowotworowych. (6)(7)
• Aktywność przeciwutleniająca: Prenylowane flawanony miały lepszą aktywność przeciwutleniającą niż ich odpowiedniki bez grupy prenylowej. W badaniach grupy Stevens stwierdzono, że prenylowane flawonoidy, ekstrahowane z żeńskiej szyszki chmielu Humulus lupulus, mogły zmniejszyć utlenianie lipoprotein o niskiej gęstości (LDL). Warto dodać, że utlenione LDL jest bardziej skłonne do tworzenia płytek miażdżycowych, które mogą być źródłem problemów zdrowotnych układu krążenia. (8)
• Działanie przeciwzapalne: Prenyloflawonoidy wyizolowane z surowych liści D. polyandra były w stanie hamować ostry stan zapalny objawiający się obrzękiem uszu myszy. Produkcję cytokin, związków które są między innymi odpowiedzialne za rozwój stanu zapalnego, hamowały ksantohumol i isoksantohumol. (9)

Modulacja szlaków sygnalizacyjnych, interakcje z białkami, lipofilność, to cechy które gwarantuje obecność grupy prenylowej. Między innymi dzięki niej ksantohumol posiada szerokie spektrum działania, umożliwiające bardzo aktywny udział tego związku w wielu aspektach działania organizmu. (10)

Grupa metoksyofenolowa 

Grupa metaksyfenolowa także odgrywa ważną rolę w bioaktywności chalkonów, w tym ksantohumolu. Wykazano między innymi, że wpływa ona na zdolność flawonoidów do hamowania aktywności działania enzymu odpowiedzialnego za produkcję amyloidu beta, powodującego powstawanie złogów amyloidowych w mózgu charakterystycznych dla Alzheimera. Dzięki temu może potencjalnie spowolnić postęp choroby. Ponadto flawonoidy z rdzeniem chalkonu, w tym grupą metoksyfenolową, nie naruszały „zasady Lipińskiego”, co sugeruje, że te związki mogą być lepiej wchłaniane i dostępne biologicznie w organizmie. (11)

Biodostępność ksantohumolu i wpływ haloizytu na jej zwiększenie.

Skoro już przebrnęliśmy przez budowę ksantohumolu i mamy podstawową wiedzę dlaczego może on wpływać na tak wiele różnych funkcji naszego organizmu, to znaczy, że niebawem będziemy mogli przyjrzeć się badaniom dotyczących konkretnych schorzeń z większym zrozumieniem. Zanim jednak to nastąpi musimy poruszyć inną, również bardzo ważną kwestię – biodostępność. Jest to termin określający, jak dużo przyjmowanych przez nas substancji, (na przykład doustnie w postaci leków jako tabletki lub kapsułki), zostaje wchłoniętych z przewodu pokarmowego dociera do krwiobiegu i jest dostępne do działania w organizmie.  Choć przyjmowanie ksantohumolu pod postacią piwa, w którym również występuje, dla wielu osób może być bardzo przyjemną formą suplementacji, może być ona niewystarczająca by w pełni wykorzystywać potencjał tej molekuły.

Pewną przeszkodą w wykorzystaniu ksantohumolu jako składnika żywności lub farmaceutyku jest jego bardzo niska rozpuszczalność w roztworach wodnych (maksymalna rozpuszczalność wynosi według raportów 1,3 mg/L w wodzie), co ogranicza jego biodostępność i skuteczność terapeutyczną. Dodatkowo, ksantohumol wykazuje niską przyswajalność w przewodzie pokarmowym ze względu na rozkład na pochodne lub niezidentyfikowane produkty podczas przechodzenia przez jelito. Średnia ilość ksantohumolu wydobyta z krwi wynosiła jedynie 0,11% i 0,13% po podaniu doustnym w małych (1,86 mg/kg masy ciała) i średnich dawkach (5,64 mg/kg masy ciała). Dlatego rozwijane są systemy dostarczania substancji polepszających ich rozpuszczalność i biodostępność, co przyczynia się do zwiększenia korzystnych właściwości zdrowotnych danego związku. (12)

Haloizyt – co to i dlaczego warto go stosować?

Naszą propozycją na zwiększenie biodostępności ksantohumolu jest zastosowanie haloizytu w suplementach. Haloizyt to minerał, który występuje naturalnie w przyrodzie. Jego mikrorurkowa forma to fascynujący aspekt.  Wyobraź sobie bardzo małe rurki, niewidoczne gołym okiem, które tworzą strukturę haloizytu, a ich średnica wynosi zwykle tylko kilka nanometrów, jest to wielkość rzędu tysiąc razy mniejsza od ziarenka piasku. Mikrorurki haloizytu mają unikalne właściwości, pozwalające pomieścić w nich małe cząsteczki. W mikro skali mogą działać jako rodzaj nośnika, który transportuje i magazynuje różne substancje chemiczne. Naukowcy badają te właściwości mikrorurek haloizytu i próbują znaleźć zastosowania dla nich, na przykład w dziedzinie nanotechnologii i dostarczaniu leków do organizmu.

Obraz 2. Zdjęcia przedstawiają widok nanorurek haloizytu pod mikroskopem. (2)

Nanorurki haloizytu są obiecującym nośnikiem do dostarczania związków chemicznych ze względu na swoją biokompatybilność i niską toksyczność. Organizmy żywe współistniejąc z tym minerałem przez miliony lat dostosowały się do jego obecności w środowisku i jest dla nich bezpieczny, co zostało potwierdzone badaniami na hodowlach komórek ludzkich. (13).  Obecność porów w nanorurkach które stanowią miejsce uwięzienia leków, pozwalają na kontrolowane, długotrwałe uwalnianie leków przez godziny, dni, a nawet tygodnie, co może znacząco podnieść skuteczność ich działania. Prowadzone badania wykazują możliwości wykorzystania haloizytu jako transportera dla wielu substancji stosowanych w terapiach przeciwnowotworowych, antybiotykowych, a także leków przeciwbólowych, przeciwzapalnych i przeciwnadciśnieniowych. (14). 

Proces przygotowania haloizytu i substancji czynnej

Proces wypełniania nanorurek docelową substancją nie jest skomplikowany i najłatwiej go przeprowadzić za pomocą adsorpcji. Oczyszczony haloizyt zostaje dodatkowo poddany procesowi mikronizacji, by zwiększyć jego biodostępność i powierzchnie działania w organizmie. Następnie przygotowany roztwór substancji którą chcemy docelowo umieścić w rurkach jest mieszany przez jakiś czas z haloizytem, może on wynosić od kilku godzin do kilku dni. Nadmiar substancji jest usuwany, a następnie nanorurki są poddawane suszeniu w temperaturze około 70°C. W ten sposób otrzymany produkt o zwiększonej biodostępności jest gotowy do suplementacji W przyszłości z pewnością haloizytowi zostanie zadedykowany osobny artykuł, gdzie proces zostanie opisany bardziej szczegółowo. (15)

Badania dotyczące haloizytu prężnie się rozwijają i coraz szersze grono naukowe jest zainteresowane dalszym zgłębianiem wiedzy w tym zakresie. Jest to całkowicie zrozumiałe z uwagi na potencjał jaki posiada. Zmierzając ku końcowi kolejnego rozdziału artykułu warto podsumować i raz jeszcze wymienić zalety zastosowania haloizytu w medycynie:

• Zwiększona biodostępność: Dzięki możliwości załadunku leków w nanorurki, można osiągnąć zwiększoną biodostępność leków. Oznacza to, że organizm może lepiej przyswoić i wykorzystać lek, co prowadzi do efektywniejszego działania leku.
• Unikanie efektów ubocznych: Dzięki precyzyjnemu uwalnianiu leków można uniknąć nagłych szczytów stężenia leku we krwi, co często prowadzi do efektów ubocznych. Zamiast tego lek jest równomiernie uwalniany, co może zmniejszyć ryzyko działań niepożądanych. 
• Dłuższy okres działania: Długotrwałe uwalnianie leku z nanorurek haloizytowych pozwala na przedłużenie okresu działania leku. To szczególnie przydatne w przypadku leków, które wymagają długotrwałego działania, na przykład leków przeciwnowotworowych.
• Bezpieczeństwo: Badania nad bezpieczeństwem haloizytu wykazały, że jest on bezpiecznym nanomateriałem, co oznacza, że może być stosowany w wielu aplikacjach farmaceutycznych bez obaw o skutki uboczne.

Na obecnym etapie lektury stan naszej wiedzy wygląda imponująco. Wiemy czym jest ksantohumol i jakie cechy jego budowy odpowiadają za aktywność w organizmie, a także jak zwiększyć w bezpieczny sposób jego biodostępność. Z takim zapleczem bez przeszkód można przyjrzeć się poszczególnym badaniom i dowiedzieć się ile dobra może do naszego życia wnieść ta cudowna molekuła.

Ksantohumol – badania i dowody na lecznicze właściwości

Rozumiemy już na czym polega wyjątkowość ksantohumolu i dlaczego tak wielu naukowców poświęca swój czas i pracę na odkrywanie jego właściwości. Jak dowodzą setki badań, ma on potencjał do wykazywania działania przeciwutleniającego, przeciwnowotworowego, przeciwbakteryjnego, czy przeciwzapalnego, co otwiera możliwości stosowania go w terapiach przeciw wielu schorzeniom. Przyjrzyjmy się więc części z badań:

Działanie antyoksydacyjne

• Niezwykle silny antyoksydant: “Ksantohumol wykazuje wyjątkowo silne zdolności przeciwutleniające, co sugeruje jego potencjał jako skutecznego przeciwutleniacza w zapobieganiu uszkodzeniom komórek spowodowanym przez reaktywne formy tlenu i wolne rodniki.” (17)
• Zdolności antyoksydacyjne a działanie neuroprotekcyjne – Ksantohumol wykazuje zdolności neuroprotekcyjne poprzez indukcję enzymów antyoksydacyjnych, co przekłada się na jego potencjał przeciwutleniający i zmniejsza ryzyko rozwoju chorób neurodegeneracyjnych. (18)
• Działanie przeciwutleniające a proces starzenia się – Badania nad ksantohumolem wykazują jego potencjał do wydłużenia życia owadów jak muchówki owocowe Drosophila, co sugeruje jego zdolność do przeciwdziałania procesom starzenia. Ksantohumol cechuje się silnymi właściwościami przeciwdziałającymi stresowi oksydacyjnemu, co wskazuje na jego zdolność do neutralizacji wolnych rodników. Te fakty stanowią obiecujący obszar badań farmakologicznych i mogą mieć znaczenie w kontekście zdrowia i długowieczności. (16)

Działanie przeciwnowotworowe

• Rak nosogardzieli – Ksantohumol działa na komórki nowotworowe raka nosogardzieli poprzez aktywację szlaku komórkowego MAPK JNK, co prowadzi do indukowania apoptozy niebezpiecznych komórek rakowych. (19)
• Rak płaskonabłonkowy jamy ustnej (OSCC) – Ksantohumol, poprzez zmniejszenie poziomu białka surwiwiny i aktywację apoptozy mitochondrialnej, hamuje komórki raka płaskonabłonkowego jamy ustnej, a także samodzielnie lub w połączeniu z radioterapią pokonał oporność na promieniowanie w modelach zwierzęcych z nowotworem OSCC. (20)
• Rak piersi – Ksantohumol jako związek, który hamuje wzrost komórek raka piersi, co czyni go potencjalnym środkiem przeciwnowotworowym w leczeniu tego typu raka. (21)
• Rak płaskonabłonkowy płuc (NSCLC) – Ksantohumol prowadzi do apoptozy, reguluje aktywność białek z nią związanych oraz hamuje wzrost komórek nowotworowych co sprawia, że może być obiecującym lekiem w leczeniu raka nabłonkowego płuc. (22) 
• Rak jelita grubego – Ksantohumol, naturalny związek, okazał się efektywnie hamować wzrost nowotworów jelita grubego poprzez redukcję aktywności heksokinazy 2 (HK2) oraz procesu glikolizy, co wskazuje na jego potencjał jako terapeutyku przeciwnowotworowego w przypadku raka jelita grubego.

Układ sercowo-naczyniowy

Suplementacja ksantohumolem stanowi fascynującą perspektywę w dziedzinie ochrony zdrowia serca. Ponieważ wydaje się stanowić obiecujący środek pomagający utrzymać dobrą kondycję układu sercowo-naczyniowego. Ochrona serca ma ogromne znaczenie, biorąc pod uwagę, że choroby z nim związane są jednymi z głównych przyczyn zgonów na całym świecie. Badania na zwierzętach sugerują, że ksantohumol może wpływać korzystnie na poziom „dobrego” cholesterolu HDL oraz pomóc w utrzymaniu prawidłowej masy ciała, regulując  metabolizm lipidów i glukozy – co jest także kluczowe dla utrzymania zdrowego serca. (24)(25)

Choroby neurodegradacyjne

Ksantohumol wykazuje obiecujące właściwości w kontekście chorób neurodegeneracyjnych, takich jak Alzheimer czy Parkinson. Badania sugerują, że może wpływać korzystnie na zdrowie mózgu, hamując proces tworzenia się szkodliwych białkowych struktur, które charakteryzują te schorzenia. Co ciekawe, wydaje się, że ksantohumol może wpływać na receptory adenozynowe. Te receptory pełnią istotną rolę w regulacji funkcji mózgu, a wpływ ksantohumolu na nie sugeruje, że może on być kluczowym czynnikiem w ochronie komórek nerwowych przed stresem oksydacyjnym i śmiercią. (26)(27)

Przeciwzapalne i przeciwbakteryjne działanie ksantohumolu

Ksantohumol posiada także interesujące właściwości przeciwzapalne i przeciwbakteryjne. Badania sugerują, że ma on potencjał do wpływania na nasze zdrowie zarówno poprzez kontrolowanie stanów zapalnych, jak i zwalczanie infekcji bakteryjnych, wykazując zdolność do hamowania nadmiernych reakcji zapalnych w organizmie. W kontekście jego działania przeciwbakteryjnego, ksantohumol okazuje się być szczególnie skuteczny przeciwko pewnym bakteriom beztlenowym, takim jak Bacteroides fragilis, Clostridium perfringens i Clostridium difficile. To szczególnie istotne, ponieważ te bakterie mogą wywoływać infekcje, w tym nosocomialną (ang. “nosocomial” – szpitalne zakażenia) biegunkę związaną z antybiotykami. Ksantohumol wykazuje minimalne stężenia hamujące, co oznacza, że jest skuteczny w niszczeniu tych bakterii. (28)(29)(30)

Wspomniane badania to jednak jedynie wierzchołek góry lodowej, którą skrywa ksantohumol. Mamy nadzieję, że pokrótce wspomniane artykuły rozpalą waszą ciekawość, którą będziemy mogli sukcesywnie zaspokajać rozwijając bardziej szczegółowo aspekty chorób i dolegliwości, w których ksantohumol może okazać się pomocny. Oczywiście jesteśmy całkowicie otwarci na wasze sugestie i propozycje związane z tematyką następnych wpisów i jeśli tylko jakieś konkretne zagadnienia wyjątkowo Was interesują – prosimy o kontakt, z przyjemnością poruszymy je w następnych artykułach.

Literatura

Obraz 1. https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/Xanthohumol#section=Wikipedia

Obraz 2. https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0268005X22002910

1. https://citeseerx.ist.psu.edu/document?repid=rep1&type=pdf&doi=0230bf2487861e6725eca7cbaf5687cda8c9eaf6
2. https://hemorella.pl/wp-content/uploads/2019/06/1.pdf
3. https://www.hindawi.com/journals/jchem/2014/249485/
4. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21380804/
5. https://www.tandfonline.com/doi/full/10.3109/13880209.2013.853809
6. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22260294/
7. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22223344/
8. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/14565769/
9. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19583252/
10. https://www.tandfonline.com/doi/full/10.3109/13880209.2013.853809
11. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC9271896/
12. https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0268005X22002910
13. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24268974/
14. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/27027933/
15. https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1517/17425247.2016.1169271
16. https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S1532045621000211
17. https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0926669020311250
18. https://pubs.acs.org/doi/abs/10.1021/jf505075n
19. https://onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1002/tox.23502
20. https://jeccr.biomedcentral.com/articles/10.1186/s13046-020-01593-z
21. https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/01635581.2022.2076889
22. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0300483X22000531
23. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6775317/
24. https://onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1002/mnfr.202100831
25. https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0955286316306568
26. https://pubs.rsc.org/en/content/articlelanding/2019/fo/c9fo02133g/unauth
27. https://pubs.acs.org/doi/abs/10.1021/acschemneuro.1c00130
28. https://www.nature.com/articles/s41598-022-19220-6
29. https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S1567576908000027
30. https://sci-hub.se/https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1111/apm.12747